Cytadela (także Fort Winiary, niem. Kernwerk) - centralny fort w strukturze umocnień „Twierdzy Poznań”. Położony jest na Wzgórzu Winiarskim. Był to też przez pewien czas największy fort artyleryjski w Europie.
Historia[]
Budowa fortu[]
W połowie XIX wieku zaborcze władze pruskie przekształciły Poznań w twierdzę (obok Koblencji, Poznań był największym miastem-twierdzą w państwie pruskim), a fort Winiary był największym fortem artyleryjskim w Europie.
Przed budową na wzgórzu winiarskim znajdowały się winnice, były tu też wioski Winiary i folwark Bonin. Pierwszą łopatę pod budowę fortu wbito z rozkazu Fryderyka Wilhelma III dnia 24 kwietnia 1828 roku, w maju i czerwcu 1830 roku przeniesiono wioski na tereny dzisiejszego Osiedla Winiary, a folwark Bonin zlikwidowano w 1834 roku.
Zbudowano fort nie licząc się z kosztami (3 miliony 500 tysięcy talarów). Aby go zbudować uruchomiono nowe cegielnie na Przepadku (nad Wierzbakiem), na Ratajach, w Żabikowie. Cegły transportowano koleją konną, kamień transportowano Wartą. Majstrów ściągano z Magdeburga, Szczecina, Wrocławia. Budowę ukończono w 1842 roku budując przeciwskarpy i fosy. Fort zaprojektował Johann Leopold Ludwig Brese.
Fort Winiary otoczono fosą głęboką na 7 m, szeroką na 6–32 m, a jego obszar to około 100 ha. Na stoku bojowym znajdowała się kryta droga. Fort górował nad miastem, zapewniając kontrolę nad całą okolicą.
Do roku 1945[]
Podczas I wojny światowej Fort Winiary znajdował się poza teatrem działań. W 1918 roku załoga składała się z 800 ludzi, w tym 50 Polaków. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego Polakom udało się szybko opanować Cytadelę i zmusić załogę niemiecką do kapitulacji bez walki. W czasie II wojny światowej fort był więzieniem dla jeńców wojennych – najpierw polskich, potem brytyjskich i radzieckich.
Fort Winiary był ostatnim punktem oporu kilkudziesięciotysięcznej załogi Niemców - zdobyto go po ciężkich walkach 23 lutego 1945 roku. Walki trwały pięć dni; zginęło podczas walk około 5.000 Niemców, 6.000 żołnierzy radzieckich i około 100 mieszkańców Poznania. Fort został zniszczony - szczególnie reduta koszarowa.
Po 1945 roku[]
Po wojnie podjęto decyzję o rozbiórce fortu. Cegły przekazano na odbudowę Warszawę, a w Poznaniu Dębiec, ul. Chociszewskiego. Na tej ulicy można znaleźć cegły ze znakami cegielni z okresu budowy Fortu Winiary.
Po roku 1945 tereny te były przedmiotem studiów i projektów w różnych aspektach. Tuż po wojnie dyskutowano sprawę wybudowania na terenie Cytadeli centralnego szpitala. Rok następny przyniósł koncepcję umieszczenia tu dzielnicy wyższych uczelni. W roku 1953 zamierzano wybudować na cytadeli zespół wojewódzkiego pałacu kultury, wojewódzkiego centrum młodzieżowego, a u jej stoku południowego - placu zebrań masowych. Ostatecznie ten program użytkowy uległ redukcji na rzecz budowy parku wypoczynkowego dla dzielnic Winogrady i Śródmieście[1].
Od 1962 roku zaczęto na Cytadeli budować park „Park Pomnik Przyjaźni i Braterstwa Broni Polsko-Radzieckiej” (teraz Park Cytadela). Ocalałe fragmenty murów i umocnień wpisano do rejestru zabytków pod nr 559/Wlkp/A.
Obiekty na terenie[]
<places category="Cytadela" />
Obecnie Cytadela jest parkiem. Na terenie Cytadeli funkcjonują dwa muzea: Muzeum Armii Poznań oraz Muzeum Uzbrojenia.
Na terenie Cytadeli znajdują się także:
- pozostałości umocnień Fortu Winiary:
- fragmenty fosy
- reduta I pozostałości
- reduta II pozostałości
- rawelin I pozostałości
- magazyn prochu przy rawelinie 1
- bastion 1 Johann
- rawelin II - rosarium
- bastion II Leopold
- Brama Polna (Północna) – tędy kiedyś jeździła kolejka wąskotorowa do Biedruska na poligon
- rawelin III - po 1945 większość murów rozebrano, wały ziemne pozostały
- bastion III Ludwig
- estakada Wielkiej Śluzy
- pozostałości głównego wjazdu do fortu
- podstawa mostu głównego wjazdu do fortu - pod pomnikiem saperów
- estakada Małej Śluzy - Muzeum Armii Poznań
- schron amunicyjny - Muzeum Uzbrojenia
- schron sanitarny
- Dzwon Pokoju i Przyjaźni Między Narodami
- pomniki i rzeźby
Źródła[]
- ↑ Ewolucja planów urbanistycznych miasta Poznania w latach 1945-1957 w: „Kronika Miasta Poznania” nr 3/1958, Poznań, Wydawnictwo Miejskie, 1958.
Galeria[]
Fort Winiary[]
Twierdza Poznań | |
---|---|
Twierdza fortowa | |
Forty główne: |
Fort I • Fort II • Fort III • Fort IV • Fort V • Fort VI • Fort VII • Fort VIII • Fort IX |
Forty pośrednie: |
Fort Ia • Fort IIa • Fort IIIa • Fort IVa • Fort Va • Fort VIa • Fort VIIa • Fort VIIIa • Fort IXa |
Hydrotechnika: | |
Schrony: | |
Twierdza poligonalna | |
Forty: |
Bastion Brünneck • Bastion Colomb • Bastion Grolman • Bastion Röder • Bastion Tietzen • Bastion Waldersee • Fort Reformatów • Fort Rocha • Fort Roon • Fort Winiary • Kaponiera Kolejowa • Luneta Katedralna • Reduta Katedralna |
Hydrotechnika: |
Mała Śluza • Śluza Cybińska • Śluza Grobelna • Śluza Katedralna • Tama Berdychowska • Wielka Śluza |
Bramy: |
Brama Berlińska • Brama Bydgoska • Brama Cmentarna • Brama Dominikańska • Brama Dębińska • Brama Kaliska • Brama Kolejowa • Brama Królewska • Brama Młyńska • Brama Rycerska • Brama Szelągowska • Brama Warciana • Brama Wildecka • Furta Grobelna |